کلیات :

در موردرده بندی زنبق ها عقایدضدونقیضی وجوددارد.خوشبختانه با استفاده ازمیکروسکوپهای الکترونی می توان کروموزومهای این گیاه راموردبررسی قراردادوبا توجه به این یافته های نوین سرانجام همۀ دانشمندان درموردطبقه بندی انواع زنبق به توافق خواهدرسید.بدین ترتیب بسیاری ازگونه سابق راهم اینک درردیف نمونه های همسان قرارداده اند.این رده بندی براساس سیستمم رادیکولروساختارگل صورت تمام گونه های زنبق استفاده شده است.

 بررسی گیاه :                     

 منشاءگیاه مبهم است.بدرستی نمی توان گفت که آیاآنچه هم اکنون در اروپاوخاورمیانه دیده می شودگونه ای گیاه پرورش یافته است که خودرابامحیط طبیعی سازش داده یایک نمونۀ وحشی واقعی است که هیچگاه درطبیعت بازیافت نشده است.بی گمان این رستنی نسبت به تغییرات دمایی بسیار مقاوم است وبه همین دلیل از همان اوایل مورد پرورش قرار گرفته ولی شکی نیست که زیبایی خود گل باعث محبوبیت آن گردیده است.

 گل:

گل زنبق از یک شاخه ی منشعب تشکیل شده است .بر روی هرشاخه یک یا دو گل دیده میشود که درغلافی محافظ موسوم به spathe قرارگرفته اند که طول آن درنمونه های مختلف متفاوت است.در

بالای تخمدان ،مجموعه ی گلبرگها وکاسبرگها که بنابرنوع گیاه ممکن است کوتاه یابلندباشندپیرامون

اندامهای تولیدمثل رافراگرفته اند.این قسمت از گیاه به شش بخش تقسیم میشودکه عبارتنداز: سه کاسبرگ

پهن وخمیده به عقب وسه گلبرگ که اغلب اوقات باریک وبرافراشته اند.کاسبرگهادربرخی ازگونه هاکرکدار(زنبق آلمانی)ودرپاره ی دیگربدون کرک هستند.گاهی اوقات لبۀ درونی گلبرگهانیزکرک داراست.انواع زنبق رابراساس همین کرکهارده بندی نموده اند.

دستگاه تولیدمثل نرازسه اندام نریاپرچم تشکیل شده است.این اندامها به سطح زیرین سه اندام جنسی ماده موسوم به کلاله های پتالوئیداز دو سوشکافته که لبۀ تاج مانند وبریدگی دارآنها اغلب جنبۀ زینتی دارد چسبیده اند .به همین سان رنگ پرچمها نیزمتغیر است .بدین ترتیب اندامهای نر وماده بسیاربه هم نزدیک هستند وبه همین دلیل در بین بسیاری از گونه های وحشی یا پرورشی ،لقاح خود بخودصورت میپذیرد.بااین همه پاره یی ازوارته های پرورش یافتۀ قدیمی نازا هستند ودست کم تا کنون کسی موفق نشده است دانۀ آنها را بدست آورد.چنانچه عمل بارور شدن خودبخود صورت نگیرد،این عمل توسط جانوران بویژه زنبوران عسل وسایرزنبوران صورت خواهد گرفت.این حشرات دانه های گرده را لابلای کرک های شکم خود حمل میکنند وسپس عمیقابه قلب گل دیگری نفوذ میکنند تا بتوانند نوش آنرابیاشامندوبدین شکل اسباب لقاح گل رافراهم می آورند .

ساقه:

قدساقه درگونه های مختلف باهم فرق میکند.ساقه ممکن است حاوی تنهایک گل یایک دوجین گل باشد.ساقه همواره از بخش میانی ریزوم سراز خاک بیرون می آورد وپیرامون آنرا چهار یا پنج برگ پهن که تا حدودی همدیگر را پوشانیده اندوراست یاداسی گون هستند ،فراگرفته است .این ساقه پس ازپایان دورۀ گلریزان بتدریج وهمزمان با رسیدن دانه ها خشک میشود .دانه های زنبق درحوالی ماه سپتامبر(نیمۀدوم شهریور ماه)کاملا میرسند وبرزمین می افتند.از این پس برگها نیز زرد خواهندشدواین زرد شدن از حاشیۀآنها آغاز خواهد شد .برگهای زنبق آلمانی تا اندازه یی پایداراست ولی دربسیاری ازگونه های دیگردرتمام طول زمستان برگهای گیاه بکلی خشک میشود.درواقع سوای دوران خواب زمستانه ،در بقیۀ ایام سال هماهنگ با رشد ریزوم برگهای کهنه خشک میشوندوبرگهای تازه یی جای آن هارامی گیرند.باتوجه به الگوی خاص رشدوتکثیرزنبق آلمانی میتوان گفت که درواقع این رستنی یک گیاه دوساله است .  

 ریزوم:

 هرریزوم تازه ازریزوم پیشین به هنگامی که قدرت گل دهی آن پایان گرفت پدیدمی آید.هرریزوم تنهایک بارگل تولیدمی کندسپس به تدریج که شاخۀ گل خشک می شود،جوانه های جانبی رشدمی کنندتاریزومهای نوینی پدیدآورندکه سال بعدبه گل خواهندنشست .هنگامیکه جایگزین ریزوم تعین شدوبه اندازۀ بسنده رشدنمود،نخستین ریزوم دیگردرپدیدآوردن گل نقشی برعهده نخواهدداشت وتنهابه عنوان انبارۀ موادمغذی برای اسلاف خودبه کارخواهدرفت.بنابراین ولواینکه تولیدمثل جنسی گیاه صورت نگیرد،این حالت دوسالۀ گیاه باعث خواهدشدکه برای سالهای بعدنیزتکثیریابدوگلهای تازه ای تولیدنماید.این موضوع نیزواقعیت داردکه ریشه هایی که توسط قطب رویشی ریزوم تولیدمی شونددریک فصل کامل رشد،فعال خواهندبودوبنابراین طول عمرآنهاتادوسال ادامه خواهدداشت وپس ازآن ازبین خواهندرفت.درموردزنبق آلمانی بایدگفت که ریزوم سطحی است.یعنی :رویۀ بالایی ریزوم همطرازسطح خاک قرارمی گیردوتنهاسطح پایینی آن ریشه به وجودمی آورد.درتابستان ،پس ازآنکه شاخه های گل خشک شدندریزومهای تازه شروع به رشدخواهندکرد.گاهی اوقات این ریزومهاتافواصل زیادی کشیده می شوند.این توصیف درموردزنبقهای وحشی صدق نمی کند.چنانچه دیدیم این گونه زنبقهاعملا برتمامی پهنۀ نیم کرۀ شمالی گسترده اند.این زنبقهادرسرزمینهای کاملاً متفاوت وخودراباشرایط محیط زیست سازگارساخته اندپاره ای ازآنهاکوتاه قدهستندوبلندی پاره ای دیگراز2/1مترتجاوزمی نماید.فرم وشمارگلهای آنهانسبتاً متغیراست ولی چیزی که بیش ازهمه متنوع است سیستم ریشه ای آنها است.تنوع این اندامهابه گیاه اجازه داده است که بتواندزیرآب،دامنه های باشیب تندوصخره ای،درنزدیکی خط استوا،یادربیابانهای فلسطین زیست نماید.ریشه های گیاه که نقش اندوختن موادرابرعهده دارند،به گونه ای تغیرشکل یافته اندکه بتواننددرسرزمینهای گرمسیری پیازودرنقاط مرطوبی ریشه هایی ظریف ایجادنمایند.بی گمان گونه های نا همگون درویژگیهای بی شماردیگری نیزباهمدیگراختلاف دارند.

چشم انداز تکاملی

گل زنبق

چنانچه دیدیم بعلت تنوع شدیدی که دراندامهای گوناگون گیاه دیده می شود،برسررده بندی گونه های آن عقایدضدونقیضی بوجودآمده است.اززمان نخستین رده بندی که توسط دیک(Dykes)صورت گرفت،مطالب زیادی به رشتۀ تحریرکشیده است.پاره ای کوشیده اندزنبق هارادردوجنس جدا گانۀ(پیازوار)

Bulbeux,junio قراردهندحال آنکه پارۀ دیگرازجمله بریان ماتیومدافع این پندارندکه بایدهمۀ گونه های زنبق رادریک جنس واحدگردآورد،ولی آنهارابه زیرجنسهای گوناگون تقسیم نمود.با این همه گل کاران رابااین اختلاف سلیقه هاکاری نیست مگرآنهایی که بخواهند نمونه های دورگه ایجادنمایندزیراپژوهشهای کنونی نشان داده است که گونه هایی که درظاهرخیلی دورازهم می نماینددرواقع بسیاربه هم دیگرنزدیک هستند.تمام کوششهایی که درمورد دورگه سازی صورت می گیردرابایدموردتشویق قراردادزیراپاره ای اوقات نتایج آنهابسیاردرخشان است.درواقع زنبق ازدیدگاه ژنتیکی هنوزهم گیاهی پایداروتثبیت شده به شمارنمی آید.درطبیعت هنوزهم دورگه های زیادی به شکل خودبه خودبه وجود می آیند این ترکیبات ممکن است سرمنشاء پیدایش گونه های جدیدباشداین موضوع درزمانی که گروههای دورگه توانستندتثبیت یابندبارهاروی داده است.درغیراین صورت بااین هیبریدها یکی دوباربرخوردمی شودودیگراثری ازآثارآنهابه دست نمی آید.این گونه نمونه های دورگه این گمان رابرای گیاه شناس بینواپدیدمی اورندکه ممکن است بتواندسرانجام نام خودرابریک گیاه نادربنهدوآن راپایدارسازد.بدین ترتیب مترادفهای بیشماری به وجودآوردکه بررسی های کروموزومی آنهارآشکارخواهدساخت.

 رده بندی:

 رده بندی مذکوردراین کتاب درسال 1967توسطp.workmeister ابداع شده است.نامهای لاتین بارده بندی عمومی لینه که درآن ازدویاسه نام لاتین برای بیان یک گیاه واحد مانندIris  germanica  varاستفاد

شده است،مطابقت دارد.kharput نشان می دهدکه نام یادشده مربوط به یک گونه زنبق آلمانی (Irisgermanica) است اماجنسی است که تمام گونه های زنبق ازجمله germanica درآن گردآمده است.آنگاه هرجنس رابه قسمتهای کوچکتری به نام زیرجنس(Sous-genres )و گروه (Section)تقسیم نموده اند.درنمودارصفحۀ بعدرده بندی خانوادۀ زنبق به تفصیل بیان شده است.جنسهای دیگری نیزموجوداست که بسیارنزدیک به جنس زنبق هستند.مثلاًجنس خودsysirinchiumبه جنس جنس زنبق بسیارنزدیک است.به همین سان پاره ای ازجنسهای غیرمقاوم ریزوم دار،دارای گلهاوبرگهایی بسیارشبیه به گلها وبرگهای گل زنبق هستند.ولی نزدیک ترین مشابه های زنبق درمیان گیاهان پیازدارهمانندCypellaوNeomarica یافت می شود.بی گمان دراین میان ازهمه پرجلوه ترmoraea و

Tigridia هستند که پرورش آنهانسبتاً ساده است ولی مقاومت اکثرآنهازیاد نیست وتقریباً سرچشمۀ پیدایش همۀ آنهاازنیم کرۀ جنوبی بوده است.

تعدادمعدودی ازکلکسیونرهابه کشت بسیاری ازگونه های این جنس همت می گمارندلیکن متاسفانه این گونه هاچندان معروف نیستندوکمتردرگلفروشی هاومغازه های فروش پیازوبذرگل ارائه میشوند.

هم اینک گونه های وحشی مختلفی که درمراکزپرورش گل اروپاموجوداست رابیان میداریم دراین جاازگونه های فراوان تر که درگروه ها(section )قرارمیگیرندسخن خواهیم گفت .هریک ازاین گروه هاعموماًدربرگیرندۀگیاهانی است که همگی درشرایط یکسانزیست می کنند.برای هریک ازآنهازیستگاه طبیعی (درحالت وحشی) وبهترین کشت رابیان خواهیم داشت.دراینجابررسی ژرف زنبقهای صحرایی گریزناپذیراست زیرادورگه سازان کنونی بااستفاده ازاین گونه های وحشی قادرخواهندبودکه نمونه های تازه ای به گل دوستان وگل پروران ارائه نمایند.