جغرافیای تاریخی

سرزمین یزد ، صاحب یكی از شكوهمند ترین و درخشان ترین میراث های فرهنگ و تمدن كهن ادوار مختلف تاریخی ایران است . تاریخ سكونت انسان در این خطه ، از هزاره سوم پیش از میلاد فراتر رفته است ، به طوری كه در عهد پیشدادیان ، طایفه های در حال كوچ از بلخ به پارس ، این سرزمین را یزدان نامیدند و از آن زمان به بعد ، یزد محل عبادت شد . از مهم ترین مراكز اسكان اولیه در این سرزمین ، به مهرپادین ( مهریز ) فهرشان ، پهره (فهرج)، خورمیش ، ارد ( اردكان) ، شواز ، قلاع موبدان ( میبد ) ، طرنج ، عقدا و اشكدز می توان اشاره كرد . شهر یزد به عنوان محلی پاك و مقدس در رأس همه این آبادی ها قرار داشته است .

یزد به معنای پاك و مقدس و یزدگرد به معنی داده خدایی است . شهر یزد نیز به مفهوم شهر خدا و سرزمین مقدس است . در دوره اسلامی ، شهر یزد را دارالعباده می نامیدند . اهمیت دینی شهر یزد تا پیش از اسلام به حدی بود كه از اطراف و اكناف به ویژه در ایام بهار برای عبادت به این مكان سفر می كردند .

جغرافیای تاریخی

سرزمین یزد ، صاحب یكی از شكوهمند ترین و درخشان ترین میراث های فرهنگ و تمدن كهن ادوار مختلف تاریخی ایران است . تاریخ سكونت انسان در این خطه ، از هزاره سوم پیش از میلاد فراتر رفته است ، به طوری كه در عهد پیشدادیان ، طایفه های در حال كوچ از بلخ به پارس ، این سرزمین را یزدان نامیدند و از آن زمان به بعد ، یزد محل عبادت شد . از مهم ترین مراكز اسكان اولیه در این سرزمین ، به مهرپادین ( مهریز ) فهرشان ، پهره (فهرج)، خورمیش ، ارد ( اردكان) ، شواز ، قلاع موبدان ( میبد ) ، طرنج ، عقدا و اشكدز می توان اشاره كرد . شهر یزد به عنوان محلی پاك و مقدس در رأس همه این آبادی ها قرار داشته است .

یزد به معنای پاك و مقدس و یزدگرد به معنی داده خدایی است . شهر یزد نیز به مفهوم شهر خدا و سرزمین مقدس است . در دوره اسلامی ، شهر یزد را دارالعباده می نامیدند . اهمیت دینی شهر یزد تا پیش از اسلام به حدی بود كه از اطراف و اكناف به ویژه در ایام بهار برای عبادت به این مكان سفر می كردند .

یزد نگین كویر است و اولین بار نام آن در كنار اسم « چیتر تخمه » یكی از همرزمان داریوش آورده شد . مورخان یونانی ، شهر كهن و باستانی یزد را« ایساتیس » می خواندند . بعدها بر ویرانه های « ایساتیس»،«كثه » به وجود آمد . این شهر ، هسته اولیه شهر كنونی و مركز حكومتی و اقتصادی در قرون اسلامی بوده است . جغرافی دانان بعد از اسلام ، نام یزد را همراه نام « كثه» ذكر كرده اند .

وضعیت اجتماعی و اقتصادی استان

مهم ترین معادن استان ، آهن ، اورانیوم ، سرب و روی ، انواع سنگ های ساختمانی ، مس ، گچ ، نمك ، خاك چینی (كائولن) خاك سرخ و بنتوفیت (گل سرشوی) است .

صنایع این استان نیز در رشته های ریسندگی ، بافندگی ، مصالح ساختمانی و فلزی از رونق بیشتری برخوردار است . مهم ترین صنایع استان عبارتند از صنایع نساجی و انواع مصالح ساختمانی ، فراورده های نایلونی ، ملامین و پلاستیك سازی ، صنایع غذایی ، شیمیایی ، فلزی ، موكت و فرش ، لوازم بهداشتی ، سیم و كابل ، رنگ سازی ، صنایع برق و الكترونیك ، كولر و یخچال سازی ، مونتاژ رادیو و تلویزیون ، كابل های نوری ، چینی و كاشی سازی ، لاستیك سازی و ساخت ماشین های نساجی . صنایع نساجی استان به خاطر قدمت آن ، دارای اهمیت زیادی است . بافته های یزدی در سراسر ایران و حتی در خارج از ایران طرفداران و مشتریان فراوان دارد .

جاذبه های طبیعی

استان یزد به علت آب وهوای كویری خود درمقایسه بامناطق پرباران وسرسبزایران ازنظر مكان های طبیعی غنای چندانی ندارد . اما نباید این منطقه را عاری از هرگونه جاذبه طبیعی پنداشت .

دره ها و مناطق ییلاقی

عمده ترین و شاید تنها كانون های طبیعی و دیدنی در این استان ، دامنه های شیر كوه است . این ارتفاعات كه به موازات شهرهای عمده استان یعنی اردكان ، میبد ، یزد و مهریز ( غیر از بافق ) درفاصله كمی از آن ها امتداد دارند ، جاذبه های طبیعی متنوعی پدید آورده اند كه در درجه اول برای مردم استان و بعد از آن برای مسافران ایرانی و خارجی جذاب و دیدنی است . دامنه های شیر كوه اعم از پیشكوه ، میانكوه و پشتكوه كه به علت بهره گیری از آب فراوان ناشی از ذوب برف در ارتفاعات ، از پوشش گیاهی خوبی برخوردار است ، به كوشش كشاورزان سخت كوش یزدی به باغستان هایی سرسبز و زیبا تبدیل شده است .

چشمه سارها

چشمه های تامهر و غربالبیز دو چشمه عمده استان هستند كه اهمیت و ارزش تفرجگاهی دارند .

غارها

غارهای هر منطقه یك میراث گرانبهای ملی به شمار می رود . عمر غارها به هزاران هزار سال می رسد . در كوه های كهن استان یزد ، غارهای جالب و دیدنی متعددی وجود دارد . این غارها عبارتند از : غار چك و علا در ابركوه ، غار ابركوه در ابركوه ، غار هامانه در هامانه خرانق ها ، غار اسلامیه فراشاه و غار باد معصوم در اسلامیه ، غار نباتی در ندوشن ، غار اشكفت در عقدا ، غار چهار تاقی در یزد و غار ایوب در دهج ، غار دره زنجیر و ده كفتر در یزد و غار هشتاد در مهریز .

جاذبه های كویری

در میان منابع متنوع جهانگردی در ایران ، بی شك كویر از جاذبه ای خاص برخوردار است . خصوصاً اینكه بعضی از كویرهای ایران در نوع خود منحصر به فرد هستند و از جالب ترین مناظر و دیدنی های دنیا محسوب می شوند . این غارها عبارتند از :

1 - كویر اردكان (سیان كوه) كه مهم ترین كویر منطقه به شمار می رود و به شكل یك نعل اسب با جهت شمال غربی – جنوب شرقی در شمال اردكان قرار دارد .

2 - كویر ابرقو كه یكی از معروف ترین مناطق كویری كشور محسوب می شود به شكل دایره بین دو رشته كوه قرار گرفته و به فاصله كمی از آن كویر تاغستان واقع شده است .

3 - كویر در انجیر كه سومین منطقه مهم كویری یزد به شمار می رود .

سایر كویرهای استان عبارت اند از :

1 - كویر هرات و مروست با مساحت تقریبی 500 كیلومتر مربع و نسبتاً مرطوب .

2 - كویر بهشت آباد بین انار و رفسنجان با جهت شمال غربی به جنوب شرقی .

3 - كویر بهادران در جنوب شرق مهریز ، با جهت شمالی غربی به جنوب شرقی .

4 - كویرهای ساغند ، حاجی آباد و زرین آباد نیز از جمله كویرهای استان یزد هستند .

بناها و یادمان های تاریخی

كاروانسراها ( رباط ها )

یزد از روزگاران قدیم از مراكز مهم تجارت ایران بوده و به طور معمول ، همواره گروهی از بازرگانان شهرهای دیگر نیز در این شهر زندگی می كرده اند . همین موقعیت تجاری باعث شد كه كاروان سراهای متعددی در منطقه احداث شوند و برخی از آن ها در حال حاضر نیز دیده می شوند .

در استان یزد سه نوع كاروانسرا وجود دارد :

الف ـ  كاروانسراهای تاجرنشین یا سرا كه جزئی از بافت بازار است و یك فضای تجاری محسوب می شود . مثل كاروان سرای علی آقای شیرازی و كاروان سرای سادات در بازار پنجه علی .

ب ـ كاروانسراهای درون شهری كه به عنوان فضاهای اقامتی در محله های مسكونی مجاور بازار واقع شده و بیشتر مورد استفاده ساكنان ابادی های اطراف قرار می گرفته اند ، مانند كاروانسرای بافقی ها ، كاروان سرای ده بالایی ها ، كاروان سرای بندر آبادی ها ، كاروان سرای مشیر و كاروان سرای امیر چخماق .

ج ـ كاروان سراهای بین شهری مثل كاروان سرای خر گوشی در جاده قدیم یزد ـ اصفهان ، كاروان سرای خرانق در جاده یزد ـ خراسان ، كاروان سرای دهشیر در جاده یزد ـ شیراز و رباط زین الدین د رجاده یزد ـ كرمان و رباط میبد در جاده قدیم یزد ـ تهران .

برخی از كاروان سراهای مشهور استان یزد عبارتند از :

1 - رباط ابوالقاسم رشتی  2 - رباط خرگوشی  3 - رباط ساغند  4 - رباط زین الدین

سایر كاروان سراهای استان عبارتند از :

ـ كاروان سرای حوض جعفر و كاروان سرای اله آباد در بخش رباطات مربوط به عصر قاجاریه .

رباط شاهزاده در آبادی خرانق ، بخش رباطات مربوط به عصر قاجاریه .

رباط و برج ارجنان در جاده عقدا به اردكان .

محله ها و خانه های قدیمی

استان یزد و به ویژه شهر یزد چه از دیدگاه معماری ویژه كویر و چه از لحاظ بناهای باستانی مهم و متعدد و با ارزش ، همچون نگینی در كویر مركزی ایران می درخشد . آثار باستانی آن مجموعه ای بی نظیر از بناهای اسلامی ایرانی است ، بناهایی كه غالباً به دوره سلجوقیان تعلق دارند و نشان دهنده معماری زیبای آن زمان هستند . این معماری كه از تلفیق كاشی و آجر و گچ بری ، شاهكارهایی به وجود آورده است ، از جهت تنوع و زیبایی یگانه است . تركیب رنگ خاكی ساختمان ها ، بادگیرها با آبی آسمان كویر و سبزی درختان ، مخصوصاً كاج جاذبه غریبی به این منطقه بخشیده است.

از محله های مهم یزد می توان به محله سرجمع ، محله یعقوبی ( معروف به یاقوبی ) محله سر دو راه ، محله باجوردی ، محله میر قطب ، محله مصلی ، محله امامزاده ، محله میدانشاه ( میدان بعثت فعلی ) ، محله چهار منار ، محله دومنار ، محله شش بادگیری ، محله خواجه خضر ، محله دارالشفا ، محله لب خندق ، محله پنبه كاران معروف (به پنبه گلون ) ، محله امیر چخماق ( معروف به میر چخماق ) ، محله قلعه كهنه و .... اشاره كرد.

از خانه های نفیس یزد كه هر یك ویژگی هنری ، معماری و تاریخی ویژه ای دارند به شرح زیر می توان نام برد :

خانه علی اكبر قناد ، خانه شیخ هراتی ، خانه مشیر ، خانه حسینیان ، خانه میرزا محمد حسن قزوینی زاده ، خانه پوست فروش ها ، خانه كلاهدوزها ، خانه حاج آقا حسین باغی و خانه بی بی فاطمه تاجر .

در شهرهای تفت ، اردكان ، ابرقو ، بافق ، میبد و مهریز نیز خانه های متعدد و نفیسی وجود دارد ، از جمله :

خانه لاری ها ، خانه حاج كاظم رسولیان ، خانه عرب ها ، خانه ملك التجار ، خانه انصاری و نصیری در یزد ، صولت و آقازاده در ابركوه ، كلاهدوز در رستاق ، وحشی بافقی در بافق ، اسعدی در ندوشن و ......

میدان های قدیمی

در منطقه یزد به ویژه در مركز آن ( شهر یزد ) میدان های قدیمی متعددی وجود دارد كه مجموعه ای به هم پیوسته از بناهایی همچون مسجد ، بازار ، حمام ، آب انبار و .... را در جوار خود جای داده اند . مهم ترین میدان های قدیمی یزد می توان به میدان خان ، میدان میر چخماق ( امیر چخماق) میدان وقت و ساعت و میدان قیام اشاره كرد .

قلعه های تاریخی

استان یزد ده ها قلعه تاریخی جالب توجه دارد كه هر یك از آنها ، رازهای ناگفته تاریخی و سرگذشت دیرین مردم این دیار را در خود نهفته دارند . قلعه هایی همچون شواز در تفت ، خورمیز و سریزد در مهریز ، بارجین و ركن آباد در میبد ، ابراهیم آباد ، زارچ و غرآباد در رستاق ، خویدك ، كافرقلعه و فهرج در بافق و قلعه تاریخی ندوشن از این قبیل قلعه های تاریخی هستند .

بازارهای قدیمی

در یزد دو نوع بازار سرپوشیده كه بر اساس اصول معماری و شهرسازی سنتی شكل گرفته است ، وجود دارد :

بازارچه ها معمولاً در مركز محله های قدیمی شهر قرار گرفته و در جهت پاسخ گویی به نیازهای روزمره مردم طراحی شده اند . به عبارتی ، مقیاس فعالیت آنها محله است . نانوایی ، قصابی ، میوه فروشی . یك یا چند كارگاه كوچك تولیدی ، حسینیه ، مسجد و آب انبار مجموعه یك بازارچه را تشكیل می دهند . بازارچه كوشك نو ، بازارچه شاه ابوالقاسم ( شهاب الدین قاسم طراز ) ، بازارچه غلامعلی خراسانی ، بازارچه هاشم خان ، بازارچه پشت باغ در محله خلف باغ ، بازارچه محله تل نمونه هایی از بازارچه های یزد محسوب می شوند .

بازارهای یزد مجموعه معماری گسترده ای است كه در جنوب برج و باروی شهر واقع شده و چندین راسته بازار ، تیمچه ، سرا ، مسجد ، میدان ، حسینیه ، مدرسه ، آب انبار ، لرد ، كاروان سرا و كارگاه تولیدی را در خود جای داده است و در مقیاس منطقه ای و تا حدودی ملی عمل می كند .

سایر جاذبه های معماری استان یزد :

آسیاب ها ، بادگیرها ، ساباط ها و یخچال ها می باشند .

مساجد قدیمی

در استان یزد مسجدهای قدیمی متعددی وجود دارند كه هر یك از آنها از نظر تاریخی ، هنری و معماری حائز اهمیت می باشند . این مسجدها شامل مساجد محله ای و مسجدهای جامع هستند . مسجدهای محله ای معمولاً بدون تزئیناتی شاخص هستند ، ولی از نظر طراحی جنبه های قابل توجهی دارند . شیوه ساختمانی آنها معمولاً به صورت تاق و تویزه است و چندتایی هم دارای گنبد خانه ، صحن . گرمخانه و شبستان زمستانی است . از نمونه های خوب مساجد محله ای می توان به مسجد بازارچه فهادان ، مسجد بازارچه محل تل ، مسجد كوشك نو و مساجد پشت باغ ، ساباط ها ، ریك ، بیاق خان ، تبریزیان ، زاویه ، خرمشاه و ... اشاره كرد . مسجدهای جامع بر خلاف مساجد محله ها دارای تزئینات خاص ، معماری ویژه ، وسعت زیاد و قسمت های متعدد هستند . مسجدهای جامع بافق ، مسجد امام ( شاه ولی ) تفت ، مسجد جامع ندوشن ، مسجد جامع میبد و مساجد جامع اردكان ، بندرآباد ، خرانق ، بیداخوید ، و مسجد جامع طرزجان از آن جمله هستند . در اینجا به اسامی  تعدادی از مساجد استان اشاره می شود :

مسجد جامع كبیر ، مسجد میر چخماق (امیر چخماق ) ، مسجد ملا اسمعیل ، مسجد اهرستان ، مسجد بندر آباد ، مسجد جامع بهاباد ، مسجد جامع عقدا ، مسجد جامع اردكان ، مسجد جامع فیروزآباد ، مسجد آمنه گل ، مسجد جامع ابرقو ، مسجد شاه ولی ، مسجد جامع طرزجان ، مسجد جامع فهرج ، مسجد امام حسن ، مسجد بزرگ پشت باغ ، مسجد جامع خرانق ، مسجد جامع مروست ، مسجد حاجی كامل ، مسجد خونزا ، مسجد زاویه ، مسجد ساباط ، مسجد محله گل كاران و ... .

 خانقاه ها

در سراسر استان یزد خانقاه های متعددی وجود داشته كه برخی از آن ها هنوز هم سالم و پابر جا هستند و برخی هم از میان رفته اند . خانقاه شیخ تقی الدین دادا ، خانقاه سرریك ، خانقاه كوشك نو ، خانقاه قطریان ، خانقاه شیخ محمد ، خانقاه مجو مرد ، خانقاه میبد ، خانقاه تفت ، خانقاه قهستان ، خانقاه ابرقو ، خانقاه عقدا ، خانقاه شمسیه ، خانقاه بندر آباد و خانقاه بیدا خوید از آن جمله اند .

مكان های مذهبی زردشتیان

از معروف ترین بناهای زردشتیان ، آتشكده یزد است كه گفته می شود قدمت آتش آن به 1500 سال می رسد . گرچه قدمت عمارت آن زیاد نیست و به دوران پهلوی اول مربوط می شود .

از دیگر زیارتگاه های مهم زردشتیان ، پیر سبز و چكچكو است كه در دامنه كوهی نزدیك اردكان واقع شده است . به قرار معلوم ، قدمت آن ها به صدر اسلام می رسد .

از زیارتگاه های دیگر زردشتیان درب مهر است كه این نوع زیارتگاه در هر محله زردشتی یافت می شود . این مكان محل اجتماع ریش سفیدان و رفع مشكلات مردم است . درب كهن ، درب مهر نوش و درب مهر دستوران از نمونه های موجود در یزد است .

پیرانگاه نیز از دیگر زیارتگاه های زردشتیان است كه تعداد زیادی از آن ها در استان یزد وجود دارد . از معروف ترین آن ها می توان به پیرانگاه سروچم ، پیرشاه و ورهرام ایزد در خرمشاه ، پیر مهر ایزد در آبشاهی ، پیر نارستانه نزدیك دربید ، پیربانو در روستای زرجوی عقدا و پیر ناركی در جنوب یزد اشاره كرد .

گاهنبارخانه كه در گویش  عامیانه به آن « گنبار خانه » گفته می شود ، محلی است برای برگزاری مراسم داد و دهش و خیرات كه نوعی وقف به حساب می آید . گاهنبارخانه مؤبدان در كوچه دبستان دینیاری یكی از معروف ترین آن هاست .

از دیگر آتشكده های معروف استان می توان به زیارتگاه بونوپرس و پیرهشت هم اشاره كرد . آتشكده ( درمهر )

آتشكده های زردشتیان بنا بر مقام اهمیت بر سه دسته است :

آتش دادگاه كه در خانه ها افروخته می شود و صورت خانوادگی دارد و مراسم تقدیس ندارد . آتش خانواده را جان خانواده می دانند . آتش دادگاه را نیز موبدان بر پا می داند ، اما افراد عادی نیز می توانند به خدمت آن بپردازند . معمولاً زردشتیان متمكن در خانه های خود آتش دادگاه را شعله ور نگه می دارند .

آتش آدران ( درب مهر ) از آتش دادگاه برتر است و اختصاص به شهر و بلوكات بزرگ دارد .

آتش ورهرام ( بهرام ) اعتبار و اهمیتش از دو آتش فوق به مراتب بیشتر است و پیوسته هم باید افروخته بماند . این آتش به عموم مردم تعلق دارد . اكنون در ایران دو آتش بهرام وجود دارد كه یكی در یزد و دیگری در كرمان است . ماهیت آتش ورهرام متشكل است از پانزده آتش گوناگون و آذرخش آسمانی ( یعنی جمعاً شانزده آتش ) كه عبارتند از رنگرز ، پادشاه یا فرماندار ، كوزه گر ، آجرپز ، درویش یا صاحبدل ، زرگر ، ضرابخانه ، آهنگر ، اسلحه ساز ، نانوا ، تقطیر ، فرمانده ارتش ، چوپان ، پیشوای دینی ، برق آسمانو مرده سوز .

مكان های تاریخی و دیدنی استان یزد

شهرستان یزد